عصر تحلیل | داوود جبلی
اصفهان، شهر گنبدهای فیروزه‌ای و رودخانه پرآوازه زاینده‌رود، همواره به «نصف جهان» شهره بوده است. در غرب این شهر، نگین سبزی به نام ناژوان، با طبیعت بکر و درختان کهنسالش، سالیان دراز به عنوان «ریه تنفسی» اصفهان، هوای تازه و زندگی به شهر هدیه کرده است. اما این روزها، زمزمه‌هایی نگران‌کننده از فرسایش و بیماری این ریه حیاتی به گوش می‌رسد؛ گویی ناژوان، در خواب بی‌برنامگی مسئولان خدمات شهری، در حال جان کندن است.
ناژوان؛ از گذشته‌ای پرفرازونشیب تا حالتی شکننده
پیش از پرداختن به مشکلات کنونی، لازم است نگاهی گذرا به هویت ناژوان بیندازیم. این منطقه که در محدوده مناطق ۵ و ۱۳ شهرداری اصفهان واقع شده، از دیرباز نقشی حیاتی در اکوسیستم و حیات اجتماعی شهر ایفا کرده است. وجه تسمیه آن، به درختان «ناژ» (کاج) و یا «جایگاه تفرج» بازمی‌گردد. شکل‌گیری طبیعی آن، مدیون رسوبات زاینده‌رود و بستر مناسبی است که برای پوشش گیاهی فراهم آورده بود.
شواهد باستان‌شناسی، استفاده از این منطقه حاصلخیز را از دوران باستان تایید می‌کند. در عصر صفویه، با تبدیل اصفهان به پایتخت، ناژوان به دلیل طبیعت دل‌انگیز و موقعیت استراتژیک، مورد توجه حاکمان قرار گرفت و ساخت باغ‌های سلطنتی در نزدیکی آن رواج یافت. در دوره‌های قاجار و پهلوی نیز، ناژوان طبیعت بکر خود را حفظ کرده و محلی برای تفریح و شکار بود.
در دوران معاصر و با گسترش اصفهان، طرح جامع پارک ناژوان با هدف حفظ و توسعه این منطقه به عنوان ریه تنفسی شهر اجرا شد. امکاناتی نظیر باغ پرندگان، آکواریوم، باغ خزندگان، موزه‌های متنوع، تله‌سیژ و مسیرهای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری در این پارک ایجاد گردید تا ناژوان به یکی از اصلی‌ترین مقاصد تفریحی و گردشگری اصفهان تبدیل شود. اهمیت اکولوژیکی ناژوان بی‌بدیل است؛ از تصفیه هوای شهر و میزبانی تنوع زیستی گرفته تا فراهم آوردن محیطی برای آرامش و تفریح.
با ورود به این لینک از ناژوان اصفهان بیشتر بدانید…
چالش‌های پنهان؛ وقتی ریه شهر سرطانی می‌شود!
اما پس از سال‌ها، این پارک ملی که طبق آمارهای غیر رسمی و منابع قدیمی زمانی وسعتی حدود ۲ هزار هکتار داشت، اکنون به دلیل ساخت‌وسازها و قرار گرفتن در طرح‌های شهری، به حدود ۱۲۰۰ هکتار تقلیل یافته است. این کاهش مساحت، تنها بخشی از بحران است. متاسفانه، در طی سال‌های اخیر، به‌ویژه در ۴ سال گذشته، ناژوان به دلیل کم‌توجهی و بی‌برنامگی، دچار خسارت‌های متعددی شده است. کاهش پوشش گیاهی و خشک شدن بسیاری از درختان قدیمی و حتی کهنسال آن، زنگ خطری جدی را به صدا درآورده است.
حاج ابراهیم، یکی از کشاورزان بومی منطقه، با حسرت می‌گوید: «شهرداری در سال‌های اخیر زمین‌های ما را با قیمت‌های بسیار پایین خرید و در اختیار خود درآورد. ما به دلیل ناآگاهی، زمین‌ها را به بهای بسیار کم واگذار کردیم، در حالی که آن‌ها می‌توانستند با حمایت از کشاورزان، در توسعه فضای سبز نقش داشته باشند؛ زیرا یک کشاورز بهتر از دیگران می‌تواند زمین خود را از بحران‌های متعدد از جمله خشکسالی حفظ کند.» این اظهارات، نشان‌دهنده یک رویکرد نادرست در تملک اراضی است که می‌توانست با مشارکت مردم محلی، به پایداری بیشتر ناژوان کمک کند.
منابع آگاه محلی و ساکنان محدوده ناژوان، به‌ویژه در محله جلالان غربی، از عدم رسیدگی مناسب و بی‌برنامگی شهرداری اصفهان – که متولی اصلی نگهداری این منطقه است – گلایه دارند. یکی از ساکنان تاکید می‌کند: «شهرداری اصفهان در نگهداری این منطقه در سال‌های اخیر بسیار کم‌کاری کرده است. حتی دیده شده که برخی از پیمانکاران در نگهداری و آبیاری اشجار و فضای سبز، قاعده‌مند و تکنیکی عمل نمی‌کنند که این موضوع باعث شده تا درختان بزرگ و فضای سبز دچار خشکی و روند فرسایشی شوند.» این بی‌توجهی‌ها، در کنار استفاده از پیمانکاران غیرحرفه‌ای، به وخامت اوضاع پوشش گیاهی دامن زده است.
بحران‌های محیط زیستی و بی‌تفاوتی‌ها؛ زخم‌های عمیق ناژوان
ریه شهر اصفهان دچار وخامت حال است. شاید به زبان آوردن واژه «ریه شهر اصفهان» برای برخی راحت باشد و به سادگی از کنار آن بگذرند، اما این پدیده – محدوده ناژوان – طی اعصار گذشته و به مرور شکل گرفته است تا کمک‌حالی بر وخامت اوضاع جوی شهر اصفهان باشد. اما امروز شاهد هستیم که این بخش حیاتی تنفسی شهر اصفهان، رو به وخیم شدن اوضاع زیست‌محیطی و حتی «سرطانی شدن» می‌رود و هر روز بر مشکلات آن افزوده می‌شود.
با روشن کردن آتش؛ جایی برای نفس کشیدن نیست!
از دیگر مشکلات این محدوده، می‌توان به بی‌توجهی شهرداری اصفهان و یگان‌های حفاظت از محیط زیست اشاره کرد که باعث شده برخی از مردم، به دلیل ناآگاهی یا بی‌فکری، با روشن کردن آتش‌های متعدد، فضای منطقه را آلوده کنند. آلودگی که ابتدا دامن شهروندان ساکن در منطقه را می‌گیرد و به تدریج به هوای شهر اصفهان نفوذ می‌کند.
مردم ساکن در این منطقه نیز می‌گویند: «بارها با سامانه ۱۳۷ شهرداری اصفهان تماس گرفتیم و یا حتی به صورت حضوری گلایه خود را به شهرداری منطقه رساندیم، اما متاسفانه تنها با مسکن‌های موقت به علاج این درد می‌پردازند و گویی کسی دلش برای این منطقه نمی‌سوزد.» این اظهارات، نشان‌دهنده نبود یک راهکار بلندمدت و جدی برای حل مشکلات ناژوان است.
با وضعیت کنونی کشور در خصوص بحران‌های حوزه انرژی، به خصوص کم‌آبی، برخی از اقدامات در نهادهای شهری می‌تواند از تشدید بحران‌ها جلوگیری کند. اگر این موضوع به درستی انجام نشود، خسارت‌های جبران‌ناپذیری به بدنه جامعه وارد می‌شود. حفظ محیط زیست، حتی به بهای بالا، نه تنها در کارنامه مالی مجموعه‌ای مانند شهرداری خللی وارد نمی‌کند، بلکه کارنامه‌ای درخشان در این مورد از آن‌ها به جا می‌گذارد.
ناژوان اصفهان، به دلیل وضعیت جغرافیایی و پوشش گیاهی‌اش، نقش مهمی در پاکسازی هوای اصفهان و حتی خنک کردن شهر دارد. اما عدم رسیدگی مناسب به آن، مخصوصاً در این روزهای پر از بحران‌های انرژی و کم‌آبی، باعث کاهش راندمان این پدیده و یا بهتر بگوییم موهبت الهی می‌شود.
آیا وقت آن نرسیده که مسئولان، به‌جای خواب بی‌برنامگی، با نگاهی دلسوزانه و برنامه‌ریزی جامع، به داد ریه سرطانی اصفهان برسند و حیات دوباره را به ناژوان هدیه کنند؟
