با وجود ظرفیت بالای ایران در بخش کشاورزی و به‌رغم اینکه ادعا می‌شود در سال‌های اخیر با استفاده از فناوری‌های جدید تلاش شده بهره‌وری حوزه کشاورزی افزایش یابد، نه تنها سهم این بخش از اشتغال افزایش نداشته که نسبت به یک دهه قبل حداقل پنج درصد هم کم شده است. گزارش مرکز آمار درباره اشتغال در تابستان ۹۸ نشان می‌دهد کشاورزی با اندکی رشد؛ ۱۹ درصد از اشتغال را به خود اختصاص داده است. این بخش در رقابت با بخش‌های صنعت و خدمات هنوز بسیار عقب است، برخی روند‌ها نیز زنگ خطر را برای کاهش سهم کشاورزی در اقتصاد ایران به صدا درآورده است. اینکه شاهد تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی هستیم، یعنی اینکه در نزد برخی از کشاورزان یک واحد کشاورزی ارزشش را در مقابل ارزش زمین از دست داده است. از جمله مشکلات مهمی که کشاورزان با آن رو‌به‌رو هستند و باعث می‌شود بعضا افراد عطای کشاورزی را به لقایش ببخشند، مشکل بر سر فروش محصولات کشاورزی است. تکرار مکررات است اینکه بگوییم جولان دلالان در بخش کشاورزی باعث شده سود کشاورزی جای اینکه عاید کشاورزان شود به جیب دلالان می‌رود. تلاش شده است با خرید تضمینی محصولات کشاورزی از طرف دولت، تا حدی مشکلات آنها رفع شود، اما در این زمینه هم حداقل دو مشکل عمده وجود دارد. خرید تضمینی تنها در مورد برخی از محصولات اجرا می‌شود و در اکثر موارد هم کشاورزان از نرخ تعیین شده ناراضی هستند. به نظر می‌رسد خرد بودن زمین‌های کشاورزی دستِ دولت را در اجرای خرید تضمینی برخی از محصولات کشاورزی می‌بندد، همانطور که دولت نمی‌تواند در راستای الگوی کشت اعمال نظر موثری کند. در سال‌های اخیر بحثی با عنوان «کشاورزی قراردادی» برای رفع مشکلات کشاورزان مطرح شده است.
کشاورزی قراردادی
«اگر کشاورزی قراردادی به خوبی سازماندهی و مدیریت شود، ریسک و عدم قطعیت طرفین را در مقایسه با خرید و فروش در بازار آزاد کاهش خواهد داد. طرح کشاورزی قراردادی شامل تاریخ کشت و برداشت، سطح زیر کشت، مقادیر تحویلی و بسیاری از جزئیات روند کشاورزی است که مزیت‌های فراوانی اعم از معرفی فناوری جدید، نظارت بر محصولات، دسترسی به اعتبارات و بازار، ثبات درآمد کشاورزان و کاهش هزینه‌های مبادله را دارا خواهد بود. مزیت اصلی کشاورزی قراردادی برای کشاورزان عرضه نهاده‌ها و خدمات و همچنین اعتبارات و تسهیلات، دانش، مهارت و فناوری‌های جدیدی توسط سرمایه‌گذار و در نهایت پیوند کشاورزان به بازارهای داخلی و بین‌المللی است.»
این اظهارات را ۳۰ آذر امسال محمد خالدی (مدیرکل دفتر امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی) بیان کرده است. موضوع مطرح شده به این دلیل می‌تواند اهمیت داشته باشد که هم کشاورزان به ثبات درآمدی می‌رسند و هم راحت‌تر می‌توان سیاست‌های مربوط به الگوی کشت را اعمال کرد. با این همه، بر سر راه اجرای طرح کشاورزی قراردادی مشکلاتی وجود دارد که ممکن است باعث شود کشاورزان از آن استقبال نکنند.
به یک زمین کشاورزی به عنوان یک واحد تولیدی نگاه نمی‌شود. برای مثال در مورد کارخانه‌ای که به ارث می‌رسد کسی نمی‌آید بگوید نصف کارخانه مال این فرزند باشد و نصف دیگر آن مال دیگری، اما زمین کشاورزی را عملا اینطور تقسیم می‌کنند
کشاورزان استقبال نمی‌کنند
محمدجواد خاکزاد رستمی (رئیس نظام صنفی کشاورزی مازندران) به ایلنا می‌گوید: به رغم اینکه کشاورزی قراردادی می‌تواند طرح خوبی باشد و حتی بهره‌وری در حوزه کشاورزی را افزایش دهد، اما کشاورزان به دلایل مختلف از آن استقبال نمی‌کنند.
او توضیح می‌دهد: واقعیت این است که کشاورزان از طرح‌های دولتی که اجرا شده است تجربه چندان خوبی ندارند. برای همین استقبال چندانی نمی‌کنند. ۹۰ درصد مالکیت اراضی کشاورزی خصوصی است. نمی‌توان برای چیزی که مالکیت خصوصی دارد تصمیم‌گیری و افراد را اجبار کرد که از تصمیمات تبعییت کنند. به صورت سنتی کشاورزان هر ساله برای اینکه چه بکارند، تصمیم‌گیری می‌کنند. این تصمیم‌گیری بسته به شرایط بازار است. آنها می‌خواهند محصول خودشان را بفروشند و محصولی را که بیش از همه برایشان سود داشته باشد، می‌کارند.
رئیس نظام صنفی کشاورزی مازندران با بیان اینکه جدای از اینکه کشاورزان اغلب به طرح‌های دولتی اعتماد نمی‌کنند، در زمینه کشاورزی قراردادی مشکل عمده‌ای وجود دارد که برای رفع آن نیازمند قانون‌گذاری هستیم، تصریح می‌کند: هدف از اجرای طرح کشاورزی قراردادی این است که اراضی خرد شده جمع شوند. در واقع به دلایلی ما شاهد خرد شدن قطعات کشاورزی در ایران هستیم که این اتفاق ضربه مهلکی به بخش کشاورزی وارد کرده است.
او ادامه می‌دهد: بر اساس قانون ارث وقتی فردی که یک زمین کشاورزی دارد فوت می‌کند، فرزندان او بر اساس قوانین مشخص درباره ارث دختر و پسر از زمین سهم می‌برند. اتفاقی که رخ داده این است که یک قطعه کشاورزی تقسیم می‌شود و به این صورت ما شاهد خرد شدن زمین‌های کشاورزی هستیم.
به گفته خاکزاد رستمی به یک زمین کشاورزی به عنوان یک واحد تولیدی نگاه نمی‌شود. برای مثال در مورد کارخانه‌ای که به ارث می‌رسد کسی نمی‌آید بگوید نصف کارخانه مال این فرزند باشد و نصف دیگر آن مال دیگری، اما زمین کشاورزی را عملا اینطور تقسیم می‌کنند.
او با بیان اینکه خرد شدن زمین‌های کشاورزی دارد کشاورزی در شمال را نابود می‌کند، می‌گوید: زمینی به چند نفر ارث رسیده، آنها زمین را بین خود تقسیم کرده‌اند و شاهد این هستیم که چند هکتار زمین که خودش یک واحد تولیدی بوده به قطعات چند صد متری تبدیل شده است. و از آنجا که ارزش زمین در مواردی بیشتر از کار کشاورزی است، کسانی جای اینکه در زمین خود کشاورزی کنند آن را برای ویلاسازی به فروش می‌گذارند. ما با روند فزاینده زمین‌های کشاورزی به ویلا مواجه هستیم و نتیجه این می‌شود که کشاورزی ضربه می‌خورد و تولیدات در این بخش کم می‌شود.
گزارش مرکز آمار درباره اشتغال در تابستان ۹۸ نشان می‌دهد کشاورزی با اندکی رشد ۱۹ درصد از اشتغال را به خود اختصاص داده است. این بخش در رقابت با بخش‌های صنعت و خدمات هنوز بسیار عقب است، برخی روند‌ها نیز زنگ خطر را برای کاهش سهم کشاورزی در اقتصاد ایران به صدا درآورده است
رئیس نظام صنفی کشاورزی مازندران با بیان اینکه وقتی از مواردی چون کشاورزی قراردادی حرف می‌رنیم باید به این مشکلات بنیادی رسیدگی شود، عنوان می‌کند: به نظر می‌رسد در مورد به ارث رسیدن زمین‌های کشاورزی نیازمند قانون‌گذاری هستیم. این قانون باید از طرف مجلس تدوین و تصویب شود و از نظر مراجع بگذرد. در واقع لازم است کسانی که زمینی را به ارث می‌برند برخوردشان با زمین کشاورزی مثل برخوردی باشد که با یک واحد تولیدی مثل کارخانه دارند. درواقع آنها باید در سود حاصل از کار تولیدی سهیم شوند و نه در زمین آن و به این ترتیب می‌شود جلوی خرد شدن زمین‌های کشاورزی را گرفت. ما امروز به‌جای اینکه مشکلات را حل کنیم و با اصلاح قوانین جلوی خرد شدن زمین‌های کشاورزی را بگیریم، به فکر تجمیع آنها افتاده‌ایم. به همین دلیل نمی‌توان چندان به طرح کشاورزی قراردادی امید بست.
سخت‌تر شدن تولید کشاورزی
همواره عنوان می‌کنند که نیازمند اصلاح الگوی کشت هستیم و برای اینکه کشاورزی در مسیری قرار گیرد که تامین‌کننده نیاز‌های کشور باشد و کشاورزان نیز طوری منتفع شوند که مدام به فکر توسعه کار خود باشند، باید برنامه‌ریزی‌های دقیقی صورت گیرد. برای اینکه کشاورزی که تامین‌کننده نیاز‌های استراتژیک کشور است رونق یابد، نیازمند این هستیم که کشاورزی صنعتی داشته باشیم. کشاورزی صنعتی در مقیاس کوچک و برای زمین‌های کوچک به‌صرفه نیست. با این حال اتفاقاتی که در ایران افتاده عملا منجر به خرد شدن زمین‌های کشاورزی شده است. به دنبال اصلاحات ارضی مالکیت زمین‌های کشاورزی در اختیار خود کشاورزان قرار گرفت. در ادامه شاهد بودیم که قوانین ارث در مورد زمین‌های کشاورزی بدون توجه به اینکه یک زمین کشاورزی واحد تولیدی است به اجرا درآمد. نتیجه کار این بود که هر نسل که می‌گذرد زمین‌ها کوچک‌تر می‌شوند و کشاورزی در زمین کوچک نیز به صرفه به نظر نمی‌رسد یا حداقل فعالیت اقتصادی جایگزین به صرفه‌تری برای آن وجود دارد. اینکه برخی کشاورزان به ویژه در شمال کشور رغبت دارند زمین خود را در اختیار ویلاسازان قرار دهند به این دلیل است که ارزش زمین از ارزش فعالیت بیشتر شده است. کشاورزی قراردادی در صورتی طرحی قابل اجراست که مشکلات زیربنایی رفع شود. به این شرط که کشاورزان نیز از آن استقبال می‌کنند./
