از علل وقوع تا راه های مقاله با زلزله

به گزارش عصر تحلیل، زلزله یا زمین‌لرزه زمانی رخ می‌دهد که دو لایه یا بلوک از سطح زمین روی یکدیگر می‌لغزند.

درادامه گزارش «دانستنی ها و اطلاعات عمومی» که توسط تحریریه عصر تحلیل تهیه و گرد آوری شده به دانستنی ها و اطلاعات عمومی در خصوص زلزله می پردازیم که در ادامه می خوانید:

دلیل اصل زلزله:

دلیل اصلی وقوع زلزله را می‌توان افزایش فشار بیش از حد داخل سنگها و طبقات درونی زمین بیان نمود. این فشار به حدی است که در سنگ گسستگی بوجود می‌آید و دو قطعه سنگ در امتداد سطح شکستگی نسبت به یکدیگر حرکت می‌کنند. به سطح شکستگی که توأم با جابجایی است، گسل گفته می‌شود. وقتی که سنگ شکسته می‌شود، مقداری انرژی نهفته شده آزادسازی می‌شود. به طوری که در ابتدا فشار و نیروهای درونی ممکن است باعث ایجاد یکسری لرزه‌های خفیف و کوچک در سنگها شود که پیش لرزه نامیده می‌شود. بعد از اینکه فشار درونی بر مقاومت سنگها غلبه کرد انرژی نهفته آزاد می‌گردد و زمین لرزه اصلی رخ می‌دهد، البته نباید از اثر لرزشهای کوچکی که بعد از زمین لرزه اصلی نیز اتفاق می‌افتد و به نام پس لرزه معروف هستند، چشم پوشی کرد. در حالت کلی یک زمین لرزه مجموعا شامل پیش لرزه، لرزه اصلی و پس لرزه می‌باشد.

زمین‌لرزه‌ها توسط دستگاه زلزله‌سنج یا لرزه‌نگار ثبت می‌شوند. مقدار بزرگی یک زلزله متناسب با انرژی آزاد شده زلزله است. زلزله‌های کوچک‌تر از بزرگی ۳ ریشتر اغلب غیر محسوس و بزرگ‌تر از ۶ ریشتر خسارت‌های جدی را به بار می‌آورند، البته ریشتر که هر واحد اضافه آن حدوداً ده برابر قبلی است فقط واحد اندازه و شدت انرژی تخلیه شده‌است. عوامل متعدد دیگری نظیر فاصله، جهت لرزش و نوع طول موج لرزش در میزان تخریب نیز اثر گذارند.

اما این انرژی از کجا می آید؟

برخی معتقدند که زمین از ورقه‌هایی تشکیل شده است که این ورقه‌ها با صفحاتی که در کنار هم قرار دارند به یکدیگر فشار وارد کرده و باعث می‌شوند که ورقه‌هایی که دارای وزن کمتری هستند به داخل زمین فرو روند (این پدیده در اصطلاح علمی فرو‌رانش صفحات گفته می‌شود). همچنین ممکن است که ورقه‌ها در کنار یکدیگر به هم فشرده شوند. در اثر فرو رانش و پایین رفتن صفحه به درون زمین و به دلیل افزایش فشار و دمای طبقات درونی ، ورقه شروع به گرم شدن و ذوب شدن می‌کند و مواد مذاب حاصله، سبک شده ، مجددا به سمت بالا حرکت می‌کند و فشاری را به طبقات مجاور وارد می‌آورد.

ترکیب این نیروها در درون زمین باعث ایجاد یک حالت عدم تعادل انرژی می‌شود، این وضعیت تا زمانی که طبقات فوقانی و سطحی زمین تحمل مقاومت در برابر آن را داشته باشند حفظ می شود. اما زمانی که سنگها دیگر تحمل این فشارها را نداشته باشند، انرژی به یکباره آزاد می شود و زلزله بوجود می‌آید. البته این به این مفهوم نیست که تمامی زلزله‌ها بدین طریق ایجاد می‌شوند، بلکه می‌توان گفت بخش اصلی زمین لرزه‌ها ، با این فرضیه قابل توجیه است.

رابطه گسل با زلزله

رابطه گسل – زلزله دو طرفه می‌باشد. یعنی وجود گسلهای فراوان در یک منطقه سبب بروز زلزله می‌گردد. این زلزله به نوبه خود سبب ایجاد گسل جدیدی گردیده و در نتیجه تعداد شکستگیها زیادتر شده و به این ترتیب قابلیت لزره خیزی منطقه افزایش می‌یابد.

انواع گسل زلزله

سه نوع عمده از گسل وجود دارد که ممکن است موجب زلزله بشوند:

 نرمال، معکوس (محوری) و ضربه‌ای- لغزشی. گسل‌های نرمال و معکوس نمونه‌هایی از شیب – لغزش هستند، که در آن جابه جایی در امتداد گسل در جهت شیب و حرکت بر روی آن‌ها شامل مؤلّفهٔ عمودی می‌شود. گسل نرمال عمدتاً در حوزه‌هایی رخ می‌دهد که پوسته مانند مرز واگرا در حال تمدید شدن است.  گسل معکوس در مناطقی که پوسته، مانند مرز همگرا در حال کوتاه شدن است رخ می‌دهد. گسل‌های ضربه‌ای – لغزشی، ساختمان‌های شیب داری دارند که در دو طرف گسل به صورت افقی در کنار یکدیگر می‌لغزند؛ مرزهای تبدیلی نوع خاصی از گسل ضربه‌ای – لغزشی هستند. زلزله‌های بسیاری ناشی از جنبش در گسل‌هایی هستند که شامل هر دو نوع شیب – لغزش و ضربه‌ای- لغزشی است، این لغزش به عنوان مورب شناخته شده‌است.

نحوه آزاد شدن انرژی زلزله

ممکن است یک زلزله به همراه خود پیش لرزه و پس لرزه‌هایی داشته باشد، که این دو قبل و بعد از زلزله اصلی ممکن است وقوع یابند، به عبارتی دیگر، این موضوع به نحوه آزاد شدن انرژی زلزله بستگی دارد. بطوری که انرژی زلزله بصورتهای زیر آزاد می‌گردند:

پیش لرزه: گاهی اوقات پیش از بروز زلزله اصلی ، یکسری زلزله‌هایی با بزرگی کمتر از زلزله اصلی به وقوع می‌پیوندند که معمولا فراوانی آنها با نزدیک شدن به زمان وقوع لرزش اصلی ، افزایش می‌یابد.

لرزش اصلی: همان زلزله اصلی بوده که بواسطه آن اکثر انرژی ذخیره شده در سنگها یکباره آزاد می‌گردد و چنانچه داده‌های مربوط به یک زلزله بزرگ غیر دستگاهی باشد مهلرزه نامیده می‌شود.

پس لرزه: زلزله‌های خفیفتری که غالبا پس از لرزش اصلی ، از حوالی کانون زلزله اصلی منشأ می‌گیرند، را پس لرزه می‌گویند. پس لرزه‌ها می‌توانند حتی تا سالها پس از وقوع زلزله‌های اصلی نیز به طول انجامد.

دسته لرزه: مجموعه‌ای از تعداد زیادی زلزله که در یک منطقه محدود در مقطع زمانی در حد هفته تا چند ماه به وقوع می‌پیوندد. دسته لرزه‌ها غالبا در نواحی آتشفشانی دیده می‌شوند.

ریز لرزه: زلزله‌های ضعیفی هستند که بزرگی آنها ۳ ریشتر و یا کمتر از ۳ بوده و غالبا افزایش ناگهانی و نامنظم آنها نشانه قریب الوقوع بودن مهلرزه یا زلزله اصلی می‌باشند.

زلزله خیز ترین کشورهای جهان کدامند؟

طبق محاسبات دانشمندان، بیشتر از ۷۵ درصد خسارات ناشی از زلزله مربوط به ۱۵ کشور است که ایران در بین این کشور ها در جایگاه سوم قرار دارد. این کشور ها به ترتیب بیشترین تا کمترین تلفات جانی و مالی عبارتند از: چین، ژاپن، ایران، فیلیپین، اندونزی، ترکیه، هند، مکزیک، نپال، پاکستان، بنگلادش، اکوادور، گواتمالا، آمریکا و پرو.

لرزه خیزی ایران:

در کل ایران ۱۲۰ گسل خطرناک وجود دارد. همچنین چند سامانه گسلی در کشور داریم که شامل سامانه گسلی از مرز ایران و عراق در مریوان، گسل مکران و گسل قطر- کازرون می‌شود.

بر اساس آمار رخداد زلزله‌ها، پس از زمین‌لرزه ۷.۳ ریشتری ازگله در کرمانشاه، تعداد زلزله‌ها افزایش یافته و می‌توان نتیجه گرفت زلزله‌خیزی در ایران در یک سال گذشته حدود ۱۰ برابر متوسط سالانه بوده است.

زلزله خیز ترین و امن ترین شهر های ایران کدامند؟

بر اساس اعلام مرکز آمار کشور در سال ۱۳۹۴، درحدود ۱۵.۳ میلیون نفر از جمعیت ایران در داخل ۱۰ شهر تهران، مشهد، اصفهان، کرج، تبریز، شیراز، اهواز، قم، کرمانشاه و ارومیه زندگی می‌کنند. از طرف دیگر برآورد می‌شود که حدود ۹.۹ میلیون نفر در حاشیه این  شهرها ساکن هستند و بنابراین جمعیتی بالغ‌بر ۲۵ میلیون نفر در داخل و حومه این شهرها زندگی می‌کنند.

نکته مهم این است که بر اساس نقشه پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله در بستر گسل‌های بزرگ ایران در فهرست ۱۰ شهر اول، فقط شهر اصفهان است که در رده خطر نسبی بالای زلزله قرار نمی‌گیرد. بنابراین، با کسر جمعیت اصفهان و حومه، حدود ۲۲ میلیون نفر از جمعیت (حدود ۲۸ درصد) از جمعیت ایران در سال ۹۴ در پهنه خطر نسبی بالا به لحاظ حضور بر روی گسل‌های بزرگ ایران قرار دارند و زندگی می‌کنند. همچنین شمال تنگه هرمز در بندر عباس به دلیل اینکه میزان تغییر پوسته زمین در این ناحیه بیشترین مقدار در ایران است، لرزه خیز ترین نقطه ایران به شمار می رود.

در خصوص مناطق نسبتا امن ایران گفته می‌شود که نوار”سنندج- سیرجان” که شامل شهرهای مختلفی همچون سنندج، گلپایگان، اصفهان و سیرجان میشود با میزان کمتری از تغییر شکل پوسته زمین مواجه است و احتمال وقوع زلزله در این نوار نسبت به سایر نقاط کشور کمتر است.

بزرگترین زلزله های صد سال اخیر ایران

در سال ۱۲۸۸ در منطقه سیلاخور زمین لرزه‌ای به بزرگی ۷/۴ ریشتر بوقوع پیوست که ۸۰۰۰ کشته و ۶۴ تخریب روستا را به همراه داشت. در سال ۱۳۰۹ زمین لرزه ای با بزرگی ۷/۴ ریشتر سلماس را لرزاند که باعث کشته شدن ۲۵۱۴ نفر و تخریب ۶۰ روستا شد.

شهر لار در سال ۱۳۳۹ با یک زمین لرزه ۷/۶ ریشتری لرزید که ۴۰۰ نفر در این حادثه کشته شده و ۷۵ درصد شهر نیز تخریب شد. زمین لرزه بوئین زهرا نیز با شدت ۷/۲ ریشتر و ۱۰۰۰۰ کشته در سال ۱۳۴۱ به وقوع پیوست. در سال ۱۳۴۷ نیز زمین لرزه‌ای به بزرگی ۷/۴ ریشتر دشت بیاض را لرزاند که منجر به کشته شدن ۱۰۵۰۰ نفر و تخریب ۶۱ روستا شد. در سال ۱۳۵۱ منطقه قیر با زمین لرزه ۹/۶ ریشتری لرزید و ۴۰۰۰ نفر را به کام مرگ برد. در سل ۱۳۵۶ خورگو با زمین لرزه‌ای ۷ ریشتر لرزید که در آن ۱۲۸ نفر کشته شدند.

زلزله طبس با شدت ۷/۷ ریشتر در سال ۱۳۵۷، ۱۹۶۰۰ کشته و تخریب ۱۶ روستا را به دنبال داشت. در سال ۱۳۵۸ هم قائن با شدت ۷/۱ ریشتر لرزید که در اثر آن ۱۳۰ نفر جان باختند. در سال ۱۳۶۰ منطقه سیرچ با شدت ۷/۴ ریشتر به لرزه درآمد و ۱۳۰۰ نفر کشته شدند و ۸۵ درصد شهر هم تخریب شد. رودبار و منجیل نیز در سال ۱۳۶۹ با شدت ۷/۴ ریشتر لرزید که ۳۵۰۰۰ نفر کشته به همراه داشت. بیرجند هم در سال ۱۳۷۶ با شدت ۷/۳ ریشتر لرزید و ۱۵۰۰ نفر کشته بر جای گذاشت. در سال ۱۳۸۱ آوج در اثر زمین لرزه با خسارات زیاد در شهر و روستا‌ها روبه رو شد. شدت زلزله آوج ۶/۶ ریشتر بود. بم در سال ۱۳۸۲ با قدرت ۶/۵ ریشتر با خاک یکسان شد که ۴۱۰۰۰ نفر در اثر آن جان باختند.

زلزله بعدی در سال ۱۳۸۳ در فیروزآباد با شدت ۶/۳ ریشتر آمد که منجر به ریزش کوه و ایجاد خسارات شد. زرند هم در سال ۱۳۸۳ با شدت ۶/۴ ریشتر لرزید و ۶۱۲ نفر در آن کشته شدند و ۱۰ روستا تخریب شد. زلزله منطقه کاکی درفروردین ۱۳۹۲ دربوشهر با شدت ۶/۱ ریشتر که ۳۷ نفرکشته،۱۰۵۰ نفرزخمی و ۴ شهرآسیب دید. زلزله سال ۹۲ در سیستان و بلوچستان نیز از جمله زلزله‌های بزرگ تاریخ ایران بود. شدیدترین زلزله در سال های اخیر مربوط به سرپل ذهاب می باشد که زمین‌لرزه ای  به قدرت ۶٫۳ درجه در مقیاس ریشتر در عمق ۷ کیلومتری زمین در ۱۳۹۷ استان کرمانشاه را به لرزه درآورد. گفته می‌شود این زمین لرزه در برخی استان‌های عراق نیز احساس شده‌است.این زمین لرزه پس لرزه  زلزله ۷.۳ ریشتری سال ۹۶ در ازگله_سرپل ذهاب بود که ۸۰۰ مجروح بر جا گذاشت.

آخرین زلزله نیز در ۱۹ اردیبهشت سال جاری در استان تهران به وقوع پیوست که بزرگی آن ۵٫۱ ریشتر بود و دو کشته برجای گذاشت.

تهران برای وقوع زلزله تا چه میزان آمادگی دارد؟

با توجه به اینکه خطر زمین لرزه در شهر تهران به واسطه موقعیت جغرافیایی و زمین ساختی، وجود گسلهای فعال متعدد در اطراف آن، وقوع زلزله های مخرب تاریخی متعدد در محدوده آن و سایر شواهد تکتونیکی و زمین شناختی، بسیار بالا ارزیابی می شود، متخصصین زلزله شناسی با انجام مطالعات برآورد خطر زلزله با روشهای مختلف تعیینی یا احتمالاتی، وقوع زمین لرزه های مخرب در این کلانشهر را در آینده ای نه چندان دور محتمل می‌دانند. اما با وجود بالا بودن خطر زلزله و هشدار متخصصان در این رابطه، اقدامات اساسی به منظور کاهش تلفات و خسارات ناشی از این رویداد محتمل در این شهر انجام نشده است. رشد ناهماهنگ و غیراصولی شهر تهران بخصوص در چند دهه اخیر، ساخت و ساز در حریم گسلها و مناطق مستعد ناپایداریهای زمین شناختی، طراحی و اجرای ساختمانها و تاسیسات حیاتی نامتناسب با شدت لرزه خیزی در تهران، نبود برنامه و توانمندیهای عملیاتی لازم برای مدیریت بحران در مرحله پاسخ و مقابله با تبعات وقوع زلزله، وجود بافتهای آسیب پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر، و بسیاری موارد دیگر همگی نشان می‌دهند که در صورت وقوع زلزله ای شدید در تهران، تلفات و صدمات بعضا جبران ناپذیری به این شهر و در
نگاهی جامع تر به کل کشور وارد خواهد گردید.

گفتنی است که اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در سال ۱۳۹۷ میزان آمادگی تهران برای مقابله با زلزله احتمالی را تنها پانزده درصد دانست.

 اقداماتی که باید پیش، در حین و پس از وقوع زلزله انجام داد

اقدامات پیش از زلزله

• آمادگی برای زلزله و جمع آوری اطلاعات برای مقابله با آن.
• ایجاد وضعیت امن در محل کار و خانه و بررسی خطر آتش‌سوزی .
• دانستن محل فلکه‌های گاز و فیوزهای برق محل کار یا مدرسه.
• محکم کردن کمدها یا کابینت‌ها به دیوار و همین‌طور مهار وسائل سنگین یا آن‌ها که استعداد افتادن دارند؛ همچنین ظروف شکستنی نباید در طبقات بالا باشند.
• اطلاع از محل کار و خواب آشنایان و نزدیکان(برای اطلاع از زیر آوار ماندن یا نماندن آنها).
• جعبهٔ کمک‌های اولیه را تهیه و در جایی ایمن و در دسترس قرار دهید. مجموعه‌ای از وسائل ضروری دم دست، چادر و پتو همین‌طور بیل و کلنگ، کارد و چاقو، مقداری طناب و کیسه پلاستیکی.
• انتخاب محل خواب طوری‌که سر به طرف دیوارهای بیرونی و پرت نباشد.
• بادبندی یا همان مهاربند داشتن دیوارهای با مساحت بیش از ۲۰متر و محکم کردن لوسترهای بزرگ و فانتزی.

اقدامات در زمان وقوع زلزله :

• برای اینکه زلزله شما را زمین نزند، روی زانوهای خود بنشیند.
• fرای آنکه خودتان را در برابر اشیای پرتاب شده در فضای منزل، محافظت کنید، با بازوان خود، سر و گردنتان را  بپوشانید.
• از پنجره ها و کمدهای بلند که بدون مهار هستند و همچنین اشیایی که ممکن است بر روی شما سقوط کنند دور شوید.
• در زیر میز ناهار خوری یا میز تحریر و یا تخت خواب پناه بگیرید و چنانچه در اثر زلزله حرکت کردند پایه های آنها را با دستانتان محکم بگیرید.
• همان جا که پناه گرفته‌اید، بمانید تا لرزه‌ها تمام شود. به هیچ وجه جا به جا نشوید.

توصیه های ایمنی بعد از زلزله:

• وقتی لرزه‌ها پایان یافت؛ اطراف را نگاه کنید. اگر ساختمان صدمه دیده و مسیر باز و امنی برای خروج وجود دارد ، ساختمان را با احتیاط ترک کنید و به فضای باز و دور از نواحی آسیب‌دیده بروید.
• خونسردی و آرامش خود را حفظ کنید.
• از طریق رادیو یا تلویزیون یا شبکه‌های اجتماعی رسمی و معتبر، اخبار و اطلاعات موثق و دستورالعمل‌های مربوط به اقدامات اضطراری را کسب کنید.
• به محض استشمام بوی گاز در صورت امکان فلکه اصلی را قطع کنید و اگر نتوانستید، فوراً محل را ترک کنید.
• آتش‌سوزی‌های کوچک را مهار کنید.
• مکانی امن را جهت استراحت و ذخیره مواد دارویی و غذایی آماده کنید.
• مواد دارویی و غذایی را به‌موقع و صحیح مصرف کنید تا بعداً دچار مشکل نشوید.

** گفتنی است کلیه اطلاعات منتشر شده در این بخش توسط تیم تحریریه عصر تحلیل با بهره گیری از گفت و گو ، تحقیق و رصد منابع اینترنتی و کتب موثق تهیه و تدوین شده است. لذا هرگونه ایراد احتمالی محتوی مستقیما به عهده عصر تحلیل نیست و ادعاهای مطرح شده در خصوص اینگونه مسائل به همراه ارائه مستندات کافی مورد تائید نهادهای رسمی مورد قبول این سایت برای همکاری برای بازبینی و اصلاح است. گفتنی است اصلاحات محتوی تنها در بخش غیر خبری انجام می شود. شما می توانید برای اطلاعات بیشتر با گذاشتن نظر خود در زیر مطلب یا ارسال نظرات در بخش « تماس با ما » ما را در ارائه هرچه بهتر مطالب یاری کنید. منتظر نظرات سازنده شما هستیم./